Uitdrukkingen en gezegden in de bijbel

Enkele bekende gezegden en uitdrukkingen die in de Statenvertaling worden gebruikt. Sommige zijn letterlijke vertalingen van Hebreeuwse of Griekse uitdrukkingen die door de vertalers werden overgenomen, andere bestonden al langer in de Nederlandse spreektaal.

als een dief in de nacht: uit o.a. 1 Tessalonicenzen 5:2, Want gij weet zelven zeer wel, dat de dag des Heeren alzo zal komen, gelijk een dief in den nacht.
Betekenis: ongemerkt, onverwacht.

de vrouw als zoutpilaarals een zoutpilaar staan: uit Genesis 19:26, En zijn huisvrouw zag om van achter hem; en zij werd een zoutpilaar. Tijdens de vlucht uit Sodom en Gomorra was het Lot en de zijnen verboden achterom te kijken. Lots vrouw doet het toch, verandert hierop in een zoutpilaar en kan zo niet ontkomen aan het zwavel en vuur dat over de verdorven steden wordt uitgestort.
Betekenis: onbeweeglijk stilstaan.

balk in het oog: uit Mattheüs 7:3-5, En wat ziet gij den splinter, die in het oog uws broeders is, maar den balk, die in uw oog is, merkt gij niet?
Betekenis: commentaar leveren op andermans foutjes en de eigen fouten negeren. Zie ook bij met twee maten meten.

Ben ik mijn broeders hoeder? uit Genesis 4:9, En de HEERE zeide tot Kaïn: Waar is Habel, uw broeder? En hij zeide: Ik weet het niet; ben ik mijns broeders hoeder? Kaïn heeft Abel zojuist gedood en zegt dat hij wel wat beters te doen heeft dan op zijn broer passen.
Betekenis: geen verantwoordelijkheid nemen voor het welzijn van iemand anders.

bij de pakken neerzitten: in Genesis 49:14 omschrijft Jakob zijn zoon Issaschar als […] een sterk gebeende ezel, nederliggende tussen twee pakken. Issaschar (Issakar) was de negende zoon van Jakob, de vijfde bij Lea.
Betekenis: van vermoeidheid of uit moedeloosheid niet verder kunnen, de boel verwaarlozen.

de dood in de pot: in 2 Koningen 4:40, eten de zonen van de profeten een soep (moes) van bittere, kwalijke planten, waarop zij uitroepen: Man Gods, de dood is in den pot!
Tegenwoordig is de betekenis minder letterlijk en wordt er een plek of situatie mee bedoeld waaruit alle leven of opgewektheid is verdwenen; een saaie bedoening.

door het oog van de naald kruipen: vrij naar Mattheüs 19:24, Marcus 10:25 en Lukas 18:25, Het is lichter, dat een kemel ga door het oog van een naald, dan dat een rijke in het Koninkrijk Gods inga. Een kemel is een kameel. In de oorspronkelijke betekenis geeft de uitdrukking aan dat het voor rijke mensen bijzonder moeilijk is om in het koninkrijk van God te komen.
Huidige betekenis: op het nippertje aan gevaar ontkomen.

doorn in het oog: o.a. gebruikt in Numeri 33:55, waarin Mozes van God de opdracht krijgt om alle inwoners van het land Kanaän te verdrijven, omdat anders […] die gij van hen zult laten overblijven, tot doornen zullen zijn in uw ogen, en tot prikkelen in uw zijden, […].
Betekenis: bron van ergernis.

iemand vragen de eerste steen te werpen: uit Johannes 8:7, Die van ulieden zonder zonde is, werpe eerst den steen op haar. Een vrouw wordt beschuldigd van overspel, een feit dat in die tijd met steniging bestraft werd. Geen van de rechters en omstanders is echter zelf 'schoon' genoeg om haar daadwerkelijk te kunnen veroordelen.
Betekenis: laat maar eens zien of je zelf zo eerlijk en juist bent.

de geest is gewillig maar het vlees zwak: gebruikt in Mattheüs 26:40-41, En Hij kwam tot de discipelen en vond hen slapende, en zeide tot Petrus: Kunt gij dan niet een uur met Mij waken? Waakt en bidt, opdat gij niet in verzoeking komt; de geest is wel gewillig, maar het vlees is zwak. In zijn laatste nacht vraagt Jezus zijn volgelingen wakker te blijven, maar zij kunnen de verleiding van de slaap niet weerstaan.
Betekenis: van goede wil zijn maar verleidingen niet kunnen weerstaan.

in het duister tasten: gebruikt in Job 12:25, Zij tasten in de duisternis, waar geen licht is; en Hij doet hen dwalen, als een dronkaard. Job probeert de wijsheid en de macht te illustreren van God, die alle mensen in totale verwarring kan brengen. 'Duisternis' betekent hier 'duisternis des verstands'. Mensen worden verblind en radeloos, zodat zij geen weg weten in te gaan om aan het verderf te ontkomen. Zie ook Deuteronomium 28:29.
Betekenis: in onzekerheid verkeren.

in het zweet uws aanschijns: uit Genesis 3:19, In het zweet uws aanschijns zult gij brood eten, totdat gij tot de aarde wederkeert, dewijl gij daaruit genomen zijt; […]
Als straf voor het overtreden van Gods gebod moeten Adam en Eva voortaan werken voor de kost. De uitdrukking betekent 'zwoegend'.

in zak en as zitten: uit Esther 4:1 en 3, […] en hij trok een zak aan met as; […].
In tijden van rouw droegen de oude Israëlieten een zakvormig kleed en strooiden ze as op het hoofd. De uitdrukking betekent nu 'in de put zitten'.

de inwendige mens: o.a. gebruikt in Efeziërs 3:16, Opdat Hij u geve [..] met kracht versterkt te worden door Zijn Geest in den inwendigen mens. Daar ging het nog om het versterken van de geest. Tegenwoordig heeft de uitdrukking betrekking op de mens die eten en drinken nodig heeft om te kunnen overleven.

de lier aan de wilgen hangen: naar Psalm 137:2, Wij hebben onze harpen gehangen aan de wilgen, die daarin zijn.. Het verbannen volk is gestopt met dichten. De psalm zegt dus 'harp', een instrument dat je niet makkelijk in een wilg hangt. Vermoedelijk is de verwarring te wijten aan de dubbele betekenis van het Hebreeuwse woord kinnor, dat zowel lier als harp kan betekenen.
Een tweede reden dat lier een beter woord zou zijn geweest, is de symbolische betekenis van het instrument als attribuut van een dichter. Denk aan lyrisch.
Het eerste vers van Psalm 137 is ook niet onbekend: "Aan de rivieren van Babel, daar zaten wij, ook weenden wij, als wij gedachten aan Sion." Boney M maakte er een hit van: "By the rivers of Babylon, there we sat down; ye-eah we wept, when we remembered Zion." Lier noch harp komt overigens voor in het liedje.
Oorspronkelijke betekenis: ophouden met dichten. Huidige betekenis: opgeven.

de boom met de mooie vruchteneen lust voor het oog: o.a. gebruikt in Genesis 3:6, En de vrouw zag, dat die boom goed was tot spijze, en dat hij een lust was voor de ogen, […]
Betekenis: mooi.

met twee maten meten: gebaseerd op Mattheüs 7:2, […] en met welke mate gij meet, zal u wedergemeten worden.
De moraal van het vers is dat zoals je anderen behandelt, zo zul je zelf behandeld worden. Iets veranderd: als je over iemand oordeelt, doe dat dan met dezelfde maatstaven als waarmee je jezelf beoordeelt. Zie ook bij balk in het oog.

met zijn talenten woekeren: komt uit Mattheüs 25, waarin het verhaal verteld wordt van een heer die op reis gaat en zijn geld verdeelt onder zijn knechten. Twee knechten besteden het geld goed; de derde doet er echter niets mee en ontvangt de toorn van de heer wanneer deze terugkomt. Een talent was in die tijd een muntsoort; met woekeren wordt bedoeld maximaal benutten, zonder negatieve bijklank.

muggeziften: naar Mattheüs 23:24, Gij blinde leidslieden, die de mug uitzijgt, en den kemel doorzwelgt. Jezus foetert de schriftgeleerden uit die zich enkel bezighouden met details, terwijl ze de grote zaken uit het oog verliezen. Uitzijgen betekent haarfijn zuiveren, ontleden; doorzwelgen betekent in een keer doorslikken.
Betekenis: vitten op kleinigheden. Een muggezifter zou ons bijvoorbeeld mailen dat de correcte spelling tegenwoordig muggenziften is.

niets nieuws onder de zon: uit Prediker 1:9, Hetgeen er geweest is, hetzelve zal er zijn, en hetgeen er gedaan is, hetzelve zal er gedaan worden; zodat er niets nieuws is onder de zon. Het is zoals het altijd geweest is, en alles is al eens eerder gebeurd. Onze inspanningen zijn zinloos, vindt de schrijver van het boek Prediker.
Betekenis: bestaat al, is al eerder gebeurd.

op handen dragen: o.a. gebruikt in Psalm 91:12, Zij zullen u op de handen dragen, opdat gij uw voet aan geen steen stoot. Oorspronkelijk betekende de uitdrukking dus 'beschermen'.
Huidige betekenis: vereren, liefhebben.

op twee gedachten hinken: uit 1 Koningen 18:21, Hoe lang hinkt gij op twee gedachten? Zo de HEERE God is, volgt Hem na, en zo het Baäl is, volgt hem na!
Betekenis: besluiteloos of niet consequent zijn.

paarlen voor de zwijnen werpen: uit Mattheës 7:6, […] noch werpt uw paarlen voor de zwijnen; opdat zij niet te eniger tijd dezelve met hun voeten vertreden […]
Betekenis: iets waardevols geven aan iemand die dat niet weet te waarderen, is verspilde moeite.

te elfder ure: komt uit Mattheës 20, waarin het verhaal verteld wordt van arbeiders die slechts een uur hadden gewerkt maar toch het volle dagloon kregen.
Betekenis: op het laatste moment. De arbeiders waren ingehuurd op het elfde uur van de destijds twaalfurige werkdag (van zes uur 's ochtends tot zes uur 's avonds).

het teken aan de wandteken aan de wand: in Daniël 5 verschijnt tijdens een feestmaal van de koning plotseling een hand die een paar woorden op de wand schrijft. Niet veel later is de koning dood.
Betekenis: een waarschuwing dat er iets gaat gebeuren.

waar het hart vol van is, loopt de mond van over: uit Mattheüs 12:34, […] want uit den overvloed des harten spreekt de mond.
Betekenis: te gemakkelijk spreken over datgene waarvan men vervuld is.

wie naar het zwaard grijpt, zal door het zwaard vergaan: uit Mattheüs 26:52, Keer uw zwaard weder in zijn plaats; want allen, die het zwaard nemen, zullen door het zwaard vergaan. Als Jezus gevangen wordt genomen, hakt een van zijn metgezellen het oor af van een aanvaller. Jezus raadt die reactie af.

wie wind zaait, zal storm oogsten: uit Hosea 8:7, Want zij hebben wind gezaaid, en zullen een wervelwind maaien. In de tekst wordt de ondergang van de stam van Efraïm voorspeld.
Betekenis: wie onrust veroorzaakt, krijgt de gevolgen ervan dubbelsterk terug.

Pilatus wast zijn handen 'in onschuld'zijn handen in onschuld wassen: komt van een joods ritueel, beschreven in Deuteronomium 21:1-9. Als iemand vermoord was en de dader was niet bekend, dan moesten de oudsten van de dichtstbijgelegen stad boven een geofferde koe hun handen wassen. Op die manier werden zij en hun stad verlost van de bloedschuld die anders op ze zou rusten.
De uitdrukking komt diverse keren voor in de Bijbel, o.a. in Psalmen 26:6 en Psalmen 73:13. Het bekendst is het gebruik in Mattheüs 27:24: Als nu Pilatus zag, dat hij niet vorderde, maar veel meer dat er oproer werd, nam hij water en wies de handen voor de schare, zeggende: Ik ben onschuldig aan het bloed dezes Rechtvaardigen; gijlieden moogt toezien. Stadhouder Pilatus doet alsof hij geen enkele schuld heeft aan de terdoodveroordeling van Jezus.
Betekenis: zichzelf onschuldig verklaren, al dan niet terecht.

zondebok: uit Leviticus 16:21, […] en zal daarop al de ongerechtigheden der kinderen Israëls, en al hun overtredingen, naar al hun zonden, belijden; en hij zal die op het hoofd des boks leggen, […] God draagt Aäron op alle zonden van het volk op een bok te leggen en die vervolgens de woestijn in te sturen.
Betekenis: iemand die overal de schuld van krijgt.

zwaarden tot ploegscharen smeden: vrij naar Jesaja 2:4, […] en zij zullen hun zwaarden slaan tot spaden, en hun spiesen tot sikkelen; het ene volk zal tegen het andere volk geen zwaard opheffen, en zij zullen geen oorlog meer leren.
Betekenis: de wapenen neerleggen en iets zinvols gaan doen. Jesaja voorspelt een rijk waarin alle volken vreedzaam samenleven.

Verder lezen, bronnen (o.a.):

Statenvertaling online - bijbel en kunst